Үс Ньукулай Маарыйа эмээхсин бииргэ төрөөбүт балтын уола.
Улахан Баһылай сир тиэрэр, оҕус сиэтээччитэ мин доҕорум Модьу
* * *
Күөл кытыыта лаппа кылдьыыланан, килээй муус уу ото быкпыт сиринэн дьөллөн, онон-манан буруу оҕолорун эргичитэн, күн сырамыттан кэбирээн, саркааҕыран, кылыгырыы суккураан курумуулаах киһини киллэрбэт буолан эрдэҕинэ, Ылдьаа күнүс үөмэн кустуу баран баран, Килтэбил диэн күөлтэн саанан ытан, хаһан да харахтаабатах дьикти кыылбытын өлөрөн аҕалла. Онтубут соҕуруу дойдуттан аҕалан ыыппыт андаатар диэн харамайдара ырбыыга устан ньолбойо сылдьарын ытан ылбыт эбит. Тула түһэн, илииттэн-илиигэ бэрсиһэ-бэрсиһэ, эргитэ-урбата көрүү-истии бөҕөтө буоллубут. Ыалбытын Дьабадьы Хабырыылы кытары ыҥыран аҕаллыбыт. Ордук оҕолор сүрдээҕин дьиктиргээтибит. Дьабадьы андаатар ордьойо сылдьар уп-уһун икки илин тиистэрин тыгыалаан көрдө: «Оту кэрбииригэр аналлаах быһыылаах, тоҕо сытыыларай, доҕор, күтүр киэнэ» диир. Түүтэ уп-уһун, кип-килэбэчигэс кылааннаах, атыыр андаатар эбит, иссиитин үгэнэ буолан ыыта-дьаара дыргыйан сүрдээх. «Мыыла сытын курдук» дэһээччилэр эҥин бааллар. Күтэргэ майгынныыр эрээри лаппа улахан. Биһиги көрдөхпүтүнэ: бурҕаа кутуругун хаптаччы үктээбиккэ дылы, абына-табына түүлээх, мунду уорҕатын курдук хатырыктаах кутуруктаах, кус киэнинии салбахтаах атахтардаах. Саҥа харахтыыр дьоҥҥо бэрт сонун харамай.
Өссө 1940 сыл, Саха сирин совпокомун булт хаһаайыстыбатыгар бэрэстэбиитэлэ алта уон андаатары аҕалан үөскэтэргэ Уйбаныап Охонооһой диэн дойдулаах киһиэхэ бодоччуот туттарбыт. Ол андаатардары Мастаах эбэ таһынааҕы Уодьаан диэн күөлгэ ыыппыттар. Сайын устата кэтээн көрбүттэр. Күһүнүгэр муус тоҥмутун кэннэ Куруотап диэн бэрэстэбиитэл тахсан ол ыыппыт харамайдара муус үрдүнэн барыта сэттэ уонтан тахса уйаны таһаарбыттарын аахпыт. Биирдии уйаҕа ортотунан сэттэлии андаатар диэн быһаарбыт.
Икки-үс сылынан саас, иссэр кэмигэр, уйатыгар сиҥэ уута киирэн, хара көппөҕө сиҥнэн, таска тахсан, бэйэтэ дьаалатынан мэнээктээн, от үрэхтэри бата устан тараадыйан, чугас эргиннээҕи эбэлэргэ хойуутук тарҕанан барбыт
Ылдьаа булдун сүлбүтэ сыата диибин диэн, биир кэм бырдьайан олорор. Аны туран, бу харамайы сииллэр үһү диэн буолла. «Буолумуна, бачча сыалаах барахсаны, сиэн буоллаҕа» диир, билэр ахан былыргыттан аһаабыт аһын курдук, дьукаахпыт Быралгы Ньукулай. Ити гынан андаатар диэн ааттаах харамайбытын, иһин эрэ ылан баран, төбөлөрү майдары эмээхсин эһэ этэ буһарар, туспа тутан уура сылдьар алтан күөһүн түгэҕэр уулаан-хаардаан буһаран кэбистибит. Быралгы: «Сыата сүрүн, бачча үчүгэй аһы очоҕоһун кытары ырытан буһаран сиэххэ» диэбитин, саарыы түһэн баран буолумматыбыт: «Баҕар мас көтөрүн иһин курдук ап-аһыы буолуо» дэстилэр сорохтор.
Күөс буспутугар уоттан таһааран остуолга аҕалан хотордулар. Баһыычаан, омун-төлөн оҕо, үгэһинэн үлтү хаайан, сүрэхтээх быарын хастыы тартаран ылан, харса суох сиэн сэлибирэтэн иһэн эмискэ тохтоото, мах бэрдэрэн сирэйин эҥин араастаан мырдыччы тутунна, харахтарын үөһэ-аллара хамсатан үрүҥүнэн көрөн эрилиҥнэттэ. Бастакы омунугар хадьырыйан ылбыт куһуогун дьүккүк гынан нэһиилэ ыйыһынна «Өөх!..» диэн төлө биэрэн өҕүйээт, таска сүүрэн тахсан, үктэлгэ умса түһэн сытан, куртаҕа тиэриллэн тахсыар диэри хотуолаата.
Киһи сытыгар да турбат аһа буолан биэрдэ. Кэлин билбиппит, андаатар икки буутун ыраас этэ эрэ сиэнэр харамай эбит этэ, ону билбэккэ Быралгы: «Мэйиитин баһан сиэниллиэ» эҥин диэн төбөлүүн, аһара баран, дьаар таһаарар былчархайдыын кытары күөстээбиппит. Эмээхсин буруолаан бургучуйа сылдьар күөһүн көтөҕөн таһааран, тиэргэн тас өттүгэр таҥнары тутан кэбистэ
Бу түбэлтэ кэнниттэн сотору Лабааһап Уйбаан диэн биһиги эргин мэлдьи сылдьар боломуочунай куораттан тахсан иһэн, тохтоон дьиэҕэ киирбитин кэннэ халлаан ардаан баран сэллээбэккэ, ыалдьыт самыырга баттатымаары биһиэхэ хоммута. Онуоха кэпсэлгэ-ипсэлгэ сиэттэрэн билбиппит, Лабааһап быйыл саас хас да күөлгэ андаатар диэн харамайдары ыытыспыт дьонтон биирдэстэрэ эбит этэ. Андаатар туһунан, биһиги санаабытыгар, элбэҕи билэр киһи буолан биэрбитэ.
Кый ыраах соҕуруу дойдуттан улуу байҕалы уҥуордаан аҕалан ыыппыт кыыллара үйэтэ кылгаһын истэн баран бары да кэлэйбиппит. Баара-суоҕа үс-түөрт сыл эрэ олорор харамай үһү. «Па-па, оннук кылгас олохтоох сордоох хаһан биһиги аҕыс ыйдаах чэҥ муус кыаһаан дойдубутугар үөскүөҕүн, тэнийиэҕин» диэн Быралгы саба-сапсыйан кэбиспитэ. Боломуочунай: «Андаатарыҥ сай устата иккитэ төрүүр, уон биэскэ тиийэ оҕолонор, иккис төрүөҕэ ийэлэрин кытары кыстыыллар Аны онтубут, ыкка дылы, оҕолоро харахтаныахтарыгар, борбуйдарын көтөҕүөхтэригэр диэри эмиийин үүтүнэн аһатар харамай» эҥин диэн, бэйэтэ көрөн чинчийэ сыппыт киһи курдук, үгүһү-элбэҕи кэпсээбитэ.
* * *
Соһуччу хассабыык кыыс аны Ылдьааҕа бэбиэскэ аҕалла. Биһиги киһибит этэ-сиинэ чөл, чэгиэн, онон сыыллыбата чуолкай, сэриигэ ыыталларыгар саарбах суох. Бэбиэскэҕэ өйүүн сарсыарда тоҕус чааска, Бүлүү байыаннай хамыссарыйаатын дьиэтигэр булгуччу баар буолуохтааҕа ыйыллыбыт, инньэ гынан Ылдьаа Айдаҥҥа баар балтын ааҕы көрсүбэккэ, бэл сонуокка сир тиэрэ сылдьар убайын Улахан Баһылайы да кытары быраһаайдаспакка, сонно тута хомунаат, манааҕатын быатын бобо тардан санныгар сүгээт: «Ыйбыт кэмнэригэр тиийэбин дуу, суох дуу», дии-дии Балаҕаччылаата. Илдьит, ыҥырык эмискэччитэ бэрдиттэн, биһиги Ылдьаабытын ханна эрэ чугас үлэҕэ барар киһилии судургутук атаардыбыт, тыаһы иһиллээбит курдук туран хаалбыт дьонум итэҕэйбэккэ, «бу кырдьык дуо» диэбиттии, бэл сирэй-сирэйдэрин көрсөллөр. Ыалбыт Өлөксүөйэп Хабырыыл кэргэнэ Сөдүөрэ: «Баҕар тугунан эрэ дьиэктээн сыыйыахтара» диэн си буолуохтааҕар уоскутар.
* * *
Дэҥ, оһол киһи күүһүттэн-уоҕуттан, кыаҕыттан, үлэҕэ үөрүйэҕиттэн тутулуга суох, хаһан баҕарар тахсыан сөп. Быралгылаах көһөн күккүрээн кэлбиттэрин соторута, сарсыарда саҥа туран эрдэхпинэ, эбэм дьиэтин аанын нэһиилэ аһан, хаҥас ытыһынан агдатын аннын туттан, нэһиилэ тыын быһаҕаһа тыынан киирдэ.
Айак-кыы уу-уу диэмэхтиир.
Хайа эбээ, хайдах буоллуҥ?
Ынахпын ыан бүтэн баран тарбыйаҕы далга таһаараары гыммытым Муоһа Суох оҕото түҥнэри көтөн, чоҥочоххо баран түһэн ойоҕоспун тоһуттум быһыылаах, бэрт куһаҕаннык тыаһаата, хоймостон хаалбыт
Дьонум бары һуу-һаа буола түстүлэр. Настаа Огдооччуйалыын эмиэ долгуйа быһыытыйдылар.
Төһө улаханнык ыалдьарый, оо дьэ ыа дьэ диэмэхтииллэр. Өйөөн оронугар олороругар көмөлөстүлэр. Ырбаахытын арыйан эчэппит сирин көрдүлэр. Хайыы сах күөх баламах буолбут. Ойоҕосторо тостон искэ хоймостон киирбиттэрэ көрүөххэ сүөргүтэ сүрдээх.
Кыралар бары утуйа сыталлар, оҕолор уулара кытаанаҕа, биһиги киирэр-тахсар сүпсүлгэммитигэр отой да кыһаллыбаттар. Дьукаахпыт дьахтар, эргэ хотоҥҥо сылдьыбыт буолан, эбээ охторун көрбөтөх, эмээхсин оһоллонон баран ыҥыра да сатаабатах.
Балаҕаччыттан биэлсэр аҕалыахха, дьаабы эбит, Баһылай чыпчырынан ылар.
Оннук Быралгы субу барыах курдук туттар.
Мин, мин барыам эдьиийим Өксөөн сорудаҕынан ардыгар Балаҕаччыга сибидиэнньэ илдьэ баран кэлэрим, онон сылдьа үөрүйэх буолан быһа түһэн тыллана оҕустум.
Чэ оччоҕо оҕо киһи эн да бар ээ, «оҕо атаҕа ыт атаҕа» буоллаҕа, Быралгы харахтарын кыаратан дьонум диэки көрөн ылар.
Кытаат тоом Огдооччуйа эмиэ сөбүлэһэ оҕуста.
Мин иһиттим-истибэтим диэбиттии, ырбаахым таһынан халтаҥ соммун кэтээт, былааппын харбаан ылаат, илдьити тиэрдэ, быраас аҕала диэн ааттаан, сүүрэн тэбинэн хааллым. Мундулуҥдаттан «Калинин» аатынан холкуос соччо ырааҕа суох, сэттэ биэрэстэ. Саас буолан, онон-манан, оҥолох-чоҥолох халаан уута хоммута килэһэллэр, ынах этэрбэспин илитимээри устан санныбар сүгэн кэбиһэбин, киэҥ сиринэн тайаабыт, килээй уулаах сири аастахпына эмиэ анньынабын. Сыккыраан сүүрдэр от үрэхтэр салааларын, охтумаары хахыйахтартан тутуһан, дулҕаттан-дулҕаҕа ыстана-ыстана туоруубун