Тоҕо аҕалбыта буолуой?
Оҕолорум сиэтиннэр диэн.
Биһиэхэ дуо?
Биһиэхэ, Тоо Саарыкка тиийэн этэр. Саарык өйдөөх, ааспыт сырыыга куобаҕы аҕалбыта. Бу сырыыга улардаах.
Оҕолор бары Саарыктарын имэрийбитинэн бардылар. Ыттара төбөтүн имэриттэрэн харахтарын симириктии-симириктии сытынан кэбистэ. Ол сылдьан Акуу ыт хара омурдун арыйан тиистэрин көрдүлэр. Ыт аһыыта, балта тиистэрэ килэһэн көстөллөрүн тарбахтарын уган, таарыйан көрдө. Айаҕын атытан тылын, ону ааһан улахан дьону үтүктэн, ыт таҥалайын өҥөйөн көрдүлэр. Ыт маннык сыппахтаан баран, бу дьон олус муумалаары гыннылар диэтэ быһыылаах, оргууй туран сытарыгар уруккуттан табыгастаах сиригэр остуол анныгар киирэн сытынан кэбистэ.
Кырынаас
Оҕолор бары ыалдьан сыталлар. Онньуохтарын баҕараллар да, уһаан оонньообокко оронноругар баран хат сыталлар. Аанньа аһаабаттар. Аҕалара Көстөкүүн эһэ хаппыт үөһүн быһаҕынан кыһан, уулаах дьэҥкир кырыылаах ыстакааҥҥа кутарыгар үөс тоорохойдоро ууга хара сурааһын буолан түһэн иһэн, суураллан сүтэн хаалалларын оҕолор сөҕө көрөллөр. Ыстакаан уута сыыйа болоорон, харааран барар. Онтон аҕалара ньуосканы ылан өр соҕус булкуйан баран:
Эмпит бэлэм буолла. Билигин биирдии ньуоска эми иһэҕит. Бастаан улахан киһи Тоо эми иһэр. Бары ороҥҥутугар олоруҥ, диир.
Биир ньуоска эми ыстакаантан баһан ылан Тооҕо тиийэн:
Айаххын ат, диэт, эмтээх ньуосканы Тоо айаҕар куппутун, Тоо иһэн кэбистэ. Акуу иһэр уочарата кэллэ, аҕата уунан биэбит эмин иһээт, эми аһыырҕатан баһын илгиһиннэрдэ. Аачалаах Гай эмиэ эмтэрин истилэр.
Аҕалара булка илдьэ сылдьар сүгэһэрин ылан таһырдьа таҕыста. Акуу түннүккэ кэлэн аҕата кыра маллаах мас сүгэһэри, хайыһары кыбынан дьиэ кэннин диэки ааспытын көрдө. Саарык иччитин батыһа сүүрдэ. Көҕүллээх далыгар оту итигэстээн сии сылдьар. Биир сырыыга муннун илин атаҕар анньан ньуххайдаата уонна күүскэ баҕайытык дьигиһийэн ылла. Биир сиргэ өр турбакка оргууй хаама сылдьан аһыыр эбит. Сороҕор илин атаҕынан чигдини табыйан ылар. Тэйиччи хаарынан бүрүллүбүт тыа көстөр. Бэттэх аттары туруорар көнньүүһүнэ баара кыбыы ото мэһэйдээн үчүгэйдик көстүбэт.
Дьиэ анныгар, өрүс мууһугар, таһаҕасчыттар аттара сиир отторо ойбон чугаһыгар баарын Акуу билэр. Биирдэ сылаас күн ол оттору тула эккирэтиһэ оонньообуттара. Ол оттор анараа өттүлэринэн массыыналар сылдьар суоллара баар. Ол суол наһаа муода сыттаах. Суолтан тэйдэххэ ол сыт сүтэр.
Халлаан хараҥаран эрэрэ түннүгүнэн көстөр. Оҕолор оронноругар сыталлар. Дьөгүөрүскэ тыаттан кэлэн, быстах чэйдии олорор. Онтон аҕалара кэллэ. Сотору буолаат, хоско тирии мөһөөччүгүн туппутунан оҕолор хосторугар киирэн кэллэ. Үөрбүт сирэйдээх.
Оҕолоор, туруҥ. Манна мөһөөччүк иһигэр тыыннаах кырынаас баар. Билигин муостаҕа босхо ыытыахпыт.
Оҕолор итини истээт, оронноругар олоро түстүлэр.
Кырдьык дуо?
Ытырыа дуо?
Илиигинэн туттаххына, арааһа ытырара буолуо, аҕалара мөһөөччүгү сүөрэ олорон быһаарда.
Кырынаас саҥарар дуо?
Оо, саҥаран бөҕө.
Биһиги курдук дуо?
Бу киһини, доҕоор. Кырынаас киһи үһү дуо?
Хайдах саҥарарый?
Ыкка маарынныырдыы үрэр.
Биһиги Саарыкпыт курдук?
Суох, наһаа ыт курдук буолбатах, кырынаас куолаһа синньигэс буолар.
Аҕалара мөһөөччүк быатын сүөрдэ уонна мөһөөччүгү таҥнары сүөкээбитигэр, туох эрэ үрүҥ мөһөөччүк иһиттэн муостаҕа түһээт, Акуу оронун анныгар элэс гынан хаалла. Акуу оронуттан таҥнары өҥөйөн көрбүтэ, орон анныгар кырынаас кылбайан олорор. Оҕолор бары муостаҕа түһэн, орон анныгар олорор кырынааһы чохчойон одуулаһа олордулар. Кырынаас, көхсө бөгдьөйөн олорбохтоот, муннукка тиийэн орон атаҕын, муостаны сытырҕалыыр быһыылаах, моонньун уһата-уһата эргим-ургум көрүтэлиир. Эмискэ оҕолор диэки хайыһан «чарт-чарт» диэн ыкка маарынныырдыы үрэр курдук саҥаран ылла.
Оо! Саҥарда!
Тугу этэрэ буолуой?
Тоҕо миигин көрөҕүт диир быһыылаах, улахан киһи Тоо быһаарда.
Ийэлэрин кытта таһырдьаттан Саарык батыһан киирэн оҕолор хосторугар кэллэ уонна оҕолор быыстарынан кыбыллан киирэн, кырынааһы көрөөт, арҕаһын түүтэ адаарыс гына түстэ. Тииһин килэтэн ырдьыгынаан эрдэҕинэ: «Саарык, тохтоо, сыт», диэн оҕолор аҕалара ыты арҕаһыттан туора тарта. Ыт дьарыллыбыкка холунан, муостаҕа сытынан кэбистэ уонна кырынааһы оҕолор атахтарын быыһынан көрө сытта.
Кырынаас орону аннынан истиэнэни кыйа сүүрэн нөҥүө муннукка тиийдэ. Манна кэлэн муннугу чинчийэн куотуох хайаҕаһын булбата. Икки кэлин атахтарыгар туран истиэнэҕэ ытта сырытта. Оҕолор кырынаас баар муннугар кэлбиттэригэр, кырынаастара анараа муннукка төттөрү сүүрэн салгыы орону аннынан оһох диэки тиийэн, оһохтон итии салгын тахсар аһаҕаһыгар сылыпыс гынан хаалла. Саарык ыстанан туран кырынаас киирбит аһаҕаһыгар муннун батары биэрдэ.
Туораа, мин көрүүм, Тоо, Саарыгы туора анньаат, кырынаас киирбит аһаҕаһын өҥөйөн көрдө да, аһаҕас иһэ хараҥа, туох да көстүбэт. Оһоҕу эргийэ сылдьан, оһох аннынааҕы бары аһаҕастары өҥөйөн көрдүлэр да, аһаҕастар бары хараҥалара сүрдээх, ити сылдьан оһох иннигэр турар Аача хаһыытыы түстэ:
Манна баар! диэн саҥараатын кытта, кырынааһа аһаҕас иһигэр төттөрү киирэн хаалла. Тоо сүүрэн кэлэн аһаҕаһы өҥөйөн көрдө да, кырынааһа мэлигир.
Манан быган баран төттөрү киирэн хаалла.
Билигин үүрэн таһаарыахпыт, диэт, Тоо оһох иннигэр ыйанан турар күлүүкэни харбаан ылаат, күлүүкэ туорайыттан тутаат, угун оһох аһаҕаһыгар укпутунан барда уонна:
Акуу, оһох кэннигэр тиий, хаһыытаата.
Күлүүкэ уга аһаҕас устун аара туохха эрэ иҥнэ-иҥнэ киирдэ. Оһох кэннигэр Акуу:
Кэллэ, хаһыыта иһилиннэ. Тоо, күлүүкэтин аһаҕаска хааллараат, оһох кэннигэр сүүрэн тиийбитэ, туох да суох.
Итиннэ тыаһаата, Акуу чохчойон олорон аһаҕаһы ыйда.
Итиннэ күлүүкэ баар, билигин көрүөхпүт, диэт, Тоо илиитин аһаҕас иһигэр батары биэрдэ, илиитинэн булкуйан көрдө уонна мас сыыһын, хатырыгы ороон таһаарда.
Күлүүкэ уга чугас баар эбит. Тутан көрдүм.
Билигин атын сиринэн угуом, диэт, Тоо оһох иннин диэки сүүрдэ.
Күлүүкэтин ороон таһааран оһох ойоҕоһунааҕы аһаҕаһынан укта, оһох нөІүө өттүгэр Акуу сүүрэн тиийээт:
Күлүүкэ кэллэ, кырынаас суох.
Билигин, диэт, Тоо күлүүкэтин ороон ылан, иккис аһаҕаһынан угаат, иһирдьэ киллэрбитинэн барда. Күлүүкэ тиийдэ дуо?
Кэллэ. Кырынаас суох.
Кырынаас ханна бардаҕай? Тоо мунаарда.
Кырынаас оһох иһигэр баар. Атын аһаҕастарын булкуйан ис, аттыттар кэтээІ, Дьөгүөрүскэ күлэ-күлэ сүбэлээччи буолла. Саарык оһох диэки хайыһан сытар, кини эмиэ кырынааһы кэтэһэр.
Оһох аллараа өттүнээҕи аһаҕастар барыта күлүүкэнэн булкулуннулар, кырынаас тахсыбата.
Һуу! Тириттиим, Тоо ытыһынан сүүһүгэр тахсыбыт көлөһүнүн туора-маары сотунна.
Үлэлээбит сирэй-харах баар буолбут, күлэ туран Дьөгүөрүскэ эттэ.
Оо! Бу оҕону, доҕоор. Тоо, сирэйгин суунаар эрэ.
Тоо, дьиҥнээх хачыгаар курдуккун, Дьөгүөрүскэ үөрэн ытыһын таһынна.
Оҕолор сырсан кэлэн убайдарын сирэйин көрөн күлүстүлэр. Ити кэмҥэ аҕалара Саарыгы ыҥыран ыт муннун оһох аһаҕаһыгар үҥүлүттэ. Ыт, сытырҕалаан көрөөт, кырынаас чугас баарын биллэ быһыылаах, ыйылаан ылла, илин атаҕынан оһох аһаҕаһын тарбаата.
Кырынааспыт баарын ыт биллэ, оҕолор кэрийэ сылдьан оһох аһаҕастарын көрө сатаатылар да, кырынааһы ким да көрбөтө. Аһаҕастар истэрэ хараҥа.
Бары хосторго киирэн саҥата суох олорон кэтэһиэҕиІ. Ханан эмэ тахсаары быгыалыа, аҕалара сүбэлээччи буолла уонна Гайдаах Аачаны сиэтэн хаҥас хоско киирдэ. Тоо күлүүкэтин туппутунан уҥа хоско киирэн, оһохтон тэйиччи муостаҕа олордо.
Биһиги Саарыктыын үһүөбүт. Акуу, бэттэх кэл. Айдаарбакка олоруох, остуол кэтэҕэр олорон Дьөгүөрүскэ сүбэлээтэ.