Таайым миэхэ көрдөрөөрү Чолоһуйа сиэлигэр бултаабыт куһун моойдоруттан, дабыдалларыттан баайан, тиһэн салыбыратан аҕалара. «Бу көрүүй, Аана, кустаах да күөлгэ сырыттым ээ. Көтөн иһэн мэктиэтигэр атым сиэлигэр иилистэн хаалаллар» диирэ уонна, мин туох диирбин истээри, санньыччы туттан мичээрдээн турара. «Ээ, ымыйанан» дии-дии, Чолоһуйа барахсаҥҥа кэлэн, сиэлгэ бааллыбыт кустары сүөрэрим. Миигин ордук атыыр кус дьэрэкээн өҥө-түүтэ абылыыра, умсугутара. Киһи эрэ кэрэхсиэх дьикти сөҕүмэр арыынан-сыанан биспиккэ дылы килэпэччийэр, кустук өҥүн бары толбонун түһэриммит эгэлгэ оһуор-бичик ойуулаах таайым бултаабыт кустарын эргитэ сылдьан көрөн уһуннук олорорум. Төһө да оҕо булдунан оонньуура, булду убахтыыра көҥүллэммэт, аньыы диэтэллэр, дьонум бопсубаттара. Онон бэрт кыра сааспар куһу өҥүнэн-түүтүнэн эндэппэккэ арааран ааттарын аахтара билэр буолбутум, кэлин бөдөҥнөрүнэн, тумсуларын моһуонунан бэл күһүҥҥү судургу өҥнөөх көтөрү отой эндэппэккэ чопчу ааттаталыырым.
Ийэм уонна таайым Бүөтүр үөрэх диэҥҥэ үөрэммэтэхтэрэ. Ийэм саҥа тэриллэн сүһүөҕэр туран эрэр холкуос араас үлэтигэр күүһүн харыстаабакка хачыгырайара. Таайым сылдьан эрэн буукуба хараҕын аттаран ааҕа, суруйа үөрэммитэ. Кини курдук дьону «халлаан үөрэхтээхтэрэ» дииллэрэ. Бэйэтин лаппа кыанар, отчут-масчыт бэрдэ буолан төһүү киһибит кини этэ. «Кэнээрэп Бүөтүр дуо?» дэппит эйэҕэс-сайаҕас майгылаах, сүрэхтээх-бэлэстээх, бүтэн биэрбэт дьиибэ-хообо эгэлгэ кэпсээннээх-ипсээннээх сэргэх сэбэрэлээх уолу дьоно-сэргэтэ сүрдээҕин сөбүлүүллэрэ. Маҥнай Модут нэһилиэгэр сэбиэттээбитэ, онтон 1935 сыллаахха саҥа тэриллибит 42 хаһаайыстыбалаах «Чернышевскай» аатынан холкуоска бэрэссэдээтэлинэн талбыттара.
Сурукка сурулларынан, дьон-сэргэ кэпсииринэн, 1771 сыллаахха Кыргыдай кинээһэ Киргиэлэй Барыыһап, Дьооху кинээһэ Өлөксөй Эрэһиэтинньикэп Дьокуускайтан дьаһаах хомуйуутугар алтан бэчээт ылан кэлбиттэр. Ол кэнниттэн 1776 сыллаахха байаарын уола Дьөгүөр Кыычыкын Бүлүү улууһугар кэлэн сир түҥэппит, ити кэмтэн ылата маҥнай аҕа уустара бэйэлэрэ бас билэр анал сирдэммиттэр (дөкүмүөҥҥэ киирбитинэн), онтон устунан ол быһыллыбыт кэлим сирдэр кэлин холкуостар тэриллибиттэригэр сири-уоту үллэстиигэ улахан суолталаммыттар. Кыргыдай нэһилиэгэ 1808 сыллаахтан 1918 сылга диэри Орто Бүлүү улууһугар киирэр эбит, онтон 1918 сылтан 1929 сылга диэри Мастаах улууһугар сылдьыбыт.
«Чернышевскай» аатынан холкуоһу Илин Кыргыдай, оттон 1933 сыллаахха тэриллибит «Социализм суола» холкуоһу Арҕаа Кыргыдай диэн ааттыыллара. Арҕаа Кыргыдай холкуос бастакы бэрэссэдээтэлинэн Абрамов Николай Игнатьевич (Хамай) диэн киһи үлэлээбитэ. Өссө бу холкуостар тэриллиэхтэрин иннинэ 1931 сыллаахха Кыргыдай нэһилиэгин сиригэр Дьоохуга дьадаҥы уонна орто бааһынайдары түмэн «Түмсүү» диэн тыа хаһаайыстыбатын артыала тэриллибит. Бэрэссэдээтэлинэн Николаев Гаврил Иванович (Хабыычаан) диэн киһи үлэлээбит.
1928 сыллаахха хос эбэм аах олорбут күөллэригэр Кэҥэрэччигэ Уйбаныап баай (Иванов Алексей Иванович) түөрт хостоох ампаар дьиэтигэр Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Иванов Андрей Иванович диэн учуутал аан маҥнай икки кылаастаах оскуоланы арыйбыт. Түөрт сыл курдугунан ити оскуоланы Туора Күөл диэн сиргэ көһөрбүттэр.
Биһиги олорор күөлбүтүгэр кэлим баҕаналарын туруортаабыттарын үдүк-бадык өйдүүбүн. Өтөхпүт кэннигэр тыаҕа сир хамыыһыйатын дьоно күлсэн-салсан, саҥа-иҥэ бөҕөтө буолан ньамалаһан ааспыттара: маҥан ырбаахылаахтар от-мас быыһынан элэгэлдьиһэллэрэ, сүгэ тыаһа табыргыыра, буруо унаарыйара. Оҕо буолан кыбыстан, барбыттарын кэннэ биирдэ тахсан көрбүппүт, биһиги санаабытыгар, наһаа астык, ыппыт охтуу көбүс-көнө суол соломмут этэ уонна сабыс-саҥа суоруллубут уһуктаах, ойо охсуу олуктаах баҕана кылбайан турара, тимири кытардан сиэрпэ уонна өтүйэ ойуулаах «СССР» диэн суруктаах бэчээт уурбуттара дьэрэлийэрэ.
Тээкиччэ бэрт улахан эбэ, Адьыҥай диэн атахтаах. Собо хабаҕын курдук бобо тардыбыкка дылы утарыта үтэн киирбит тумус билиилэрдээх. Күөл эргиччи хатыйыы бүтэйинэн иилии-саҕалыы эргитиллибит. Биһиги эбэ хоту эҥээригэр, Дыыкка өтөҕө диэҥҥэ, Дыыкка балаҕаныгар олорбуппут. Сэнэх, үчүгэй тутуулаах дьиэ бэл сүгэнэн суоруу муосталааҕа. Эбэбит барахсантан хараланан, уутун иһэн, отун оттоон, оҥойор айахпытыгар баҕас тото аһаан быр бааччы олохтоох ыал этибит. Эһэм Өлөксөй соччо сааламматах киһи, хата ол оннугар кылы хатан тиргэлээн, кэлин кусчут ыттаныаҕыттан куһу хото бултуура. Кус оҕото сиппит-хоппут кэмигэр наар собо-кус, кус-собо аһылыктаах этибит. Дьэ ол оннугар Бүөтүр, сааһытынан биллибит киһи, саас, күһүн көтөр арааһын, хааһыттан андытыгар, туруйатыгар тиийэ төргүүлэнэн, ырдан кэлэрэ.
Кыһын таайым бултаабата, холкуос бэрэссэдээтэлэ холкуоһун үгүс түбүктээх үлэтиттэн сололоммото. Мэлдьи хараҥаны харахтанан сылдьара, балаҕаныгар хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэриэтэ көстөн ааһара. Мин оҕо киһи утуйа сыттахпына ааттаах эрдэ туран онно оҥойбут буолара, ардыгар хастыы эмэ хонукка холкуоһун соругун туруорса куоратынан эҥин тэлэһийэн сүтэрэ. Куораттан миэхэ, хоччоххой кумааҕыга суулаан, араҕас өҥнөөх «сыттык» кэмпиэт диэни таһаарара, ол минньигэһин эриэхсит Таайым куоракка киирэн баран тахсара күүтүүлээх да этэ. Оҕо киһи санаата судургу, дьоло кыраҕа.
Эһэм кыһыҥҥы өттүгэр холкуоска сээкэйи уһанара, онтутугар көлөһүн күнэ аахсара уонна сүөһүтүн көрөрүн таһынан бултанара. Күһүн кырпай хаар түстэ да, мас көтөрө ырҕаччы уойан халаламмыт кэмигэр, чугаһынааҕы күөллэрин кытыан үүммүт кырдалларыгар хатыйыы тоҥуулаах тэптиргэ туһахтарын сөргүтэн туһахтыыра. Куобахха анаан охсубут буор холумтаннаах сохсолорун баттыга тэптик мастарын сотолоругар эндирдэнэн, сэлиилэрэ сайыннары адыгыраан тураллара. Онтон быстахха атыппыт хаар холумтаннаах сохсолорун сэлиилэрин саас улахан ириэрии иннинэ хомуйан чөкө ууран кэбиһэрэ. Эһэм куруук бэйэтэ эрэ сылдьан ыырданар анал сирдээҕэ. Биир булчут бултуур сиригэр атын булчут мээнэ киирбэтэ. Ордук күһүн, оҕонньоттор этэллэринии, айа кылыыта ооҕуй ситиминии элбээбит кэмигэр билбэт киһиҥ бултуур сиригэр-уотугар хайа түбэһиэх хаамаайылыыр сэрэхтээх. Сорох булчут кыыл-сүөл ороҕор, удьараҕа, тайахха тардыбыт айатын эбиэнин төбөтүгэр хамса чоҕойун биһэр үгэстээх. Ол сүрдээх сүлүһүннээх, оннук эбиэҥҥэ таптарбыт киһиэхэ тута көмө оҥоһуллубатаҕына сүһүрүөн сөп уонна ол ырба тыын сирин, хорук тымырын таарыйдаҕына, доҕоро, аргыһа суох сылдьар булчут өлүөн да сөп.
Эһэм, анаан дьарык оҥостон, талах чааркаанынан бэлиэлээҕи бултуура. Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ сирэй оһоҕун уотун иннигэр оҥостон олорон эрдэ бэлэмнээбит талаҕынан бэрт кудуххайдык туттан-хаптан, иэҕэн чааркаан оҥосторо. Кэмэ суох элбэх мас чааркаан ампаарга куруук өрө кыстанан сытара.
* * *
Ийэм миигин 1930 сыллаахха кулун тутар 15 күнүгэр оҕоломмут. Саҥа төрөөбүт уу кыһыл оҕону сэттэ хонооппун Балаҕаччыга киллэрэн Покровскай таҥаратын дьиэтигэр Дьаакып аҕабыыт диэҥҥэ кистээн сүрэхтэппиттэр. Аана диэн аат иҥэрбиттэр. Сэбиэскэй былаас уутугар-хаарыгар киирэн, күннээн-күөнэхтээн тэриллэн, урукку эргэ олох «хаалынньаҥ» көстүүлэрин суох оҥорор күннэр-дьыллар сири-сибиири сиксигинэн, бэл биһиги курдук дьаҕа баһа дойду, үөдэн түгэҕэ кырыы сирдэри бүтүннүүтүн хабан эрэр кэмнэрэ этэ.
«Таҥара дьиэтэ бүгүн-сарсын сабыллар, эстэр үһү» Итинник сурах тарҕанан турдаҕына, тутуу былдьаһан, дьонум сүрэхтэтэ охсон хаалбыттар. Ийэм: «Оҕобун хата кыл мүччү сүрэхтэттим ээ» диэн улаханнык үөрбүтэ үһү. Бүөтүр Балаҕаччыга сыарҕалаах атынан эдьиийин Маарыйаны киллэрэ охсон тахсыбыт. Илин Кыргыдайтан, олохсуйан олорор өтөхпүтүттэн, Балаҕаччы сэттэ көс кэриҥэ сир. Суол ортотугар, аара, Кэҥэрэччи күөлүгэр Уйбаныап Өлөксөй Уйбаанабыстаах, дьон ааттыырынан, Өлүөскэлэр диэн ыаллар олороллоро. Өлөксөй төрдө Бүлүү өрүһүн уҥуор баар Тааһаҕар киһитэ.