Мин холкуоһа да суоҕум иһин, тугу үлэлээбиппэр барытыгар «көлөһүн күнэ» аахсабын.
Күн аайы күрэх муҥхатын балыгын күөстэнэбит. Ол быыһыгар куобах да сиибит, туһахха көтөр иҥиннэҕинэ ону да мииннэнэбит.
Кэлин халлаан чоргуйан тииҥ барыта да ситтэ быһыылаах. Кыра Баһылай, кыттыгаһыныын өрө барыан иннинэ, үлэтин быыһыгар ыттарын батыһыннара сылдьан тииҥи мэнээк бултаата: таҥастанара судургу, сүлэн хатара-хатара Айдаҥҥа лааппыга илдьэн Сэксэҥэ Сэмэҥҥэ туттаран иһэр. Быйыл тииҥ эмиһэ, минньигэһэ сүрдээх, сыа-сым курдук тутан мииннээн, үөлэн сиэн кэбиһэбит. Онон тииҥтэн туга да хаалбат: тириитэ туттарыллар, этэ сиэниллэр, куртаҕын үөллэххэ бэйэтэ биир туспа суол былдьаһыктаах ураты амтаннаах ас.
Улахан Баһылай тииҥи таҥнары үөлэр. Баһын өрө гыннахха «маһыттан түспэт», таҥнары үөллэххэ дөбөҥнүк бултатар үһү. Кыра Баһылай ыппыт тииҥэ ыйанан хаалан бадьыыстаатаҕына дьиэтигэр кэлэн баран: «Ити хайалара тииҥин өрө хончотон үөлэн сиэбитэй, борукка, уйалаан истэхпинэ, биир тииҥ мутукка ыйанан тэйгэйэн хаалан сорбун сордоото» диэн дьээбэрэр.
Улахан Баһылай Арыылааҕын Бэрэтигэр тэрийбит сэптэрин көрө хаста да бара сырытта. Кураанах кэлбэт, кэм «өттүк харалаах, илии тутуурдаах буолар», куобаҕы сир харатыттан баһаан ылла, хата ол оннугар маһын көтөрө иҥнибэт, били, миигин кытары сылдьыаҕыттан элэтэ биир токутары аҕалбытынан.
Мас көтөрө күһүн сир харатыгар, эрдэ элбэх курдук этэ да, тоҕо эрэ, хаар түһээтин сүтэн-иҥэн хаалла. Кыра Баһылай: «Мас көтөрө эмискэ кэлэн ааһыа, билигин суоҕа билбэт» диир. Улахан Чоҥоро диэки, бэйэтэ этэринии тыатын ахтыбычча бугуһуйан, тириитин тэнитэ, санаатын дьэгдьитэ таарыйа тииҥнии бара сылдьан, үөр уларга түбэһэн биир хараны кытары икки эрдэҕэһи ытан аҕалбыта. Баһылай, нэмин табан, саанан ытара сүрдээх быһыылаах: «Оччо хаамыылаах сиргэ олороро, бачча хаамыылаах сиргэ түспүтэ» диэн кэпсиир. Быыс арыт буллар эрэ, бэрт ырааҕынан тэлэһийэн эргийэ көтөн хаамара диэн кини, туох эмит кыра да сорукка ойуурга таҕыстаҕына саатын санныттан араарбат, мэлдьи сүгэ сылдьар. Ыраах ыырданан бултуу бараары сылдьар киһи сиэринэн дьиэ таһыгар убайын курдук сэп тэринэн «мачайдаммат». Аны сааскыга, дуоһуйуор диэри хара тыаны кэтэр күннэрэ иннигэр турдаҕа. Айдаҥ эргин чугаһынан олохсуйбут тииҥи, бэлиэлээҕи түүтэ көбөөтө, ситтэ да кыра ыамайыттан саҕалаан оҕонньоругар тиийэ, сорук, дьарык оҥостон сонордоһон, чордоон бүтэрэллэр
Бултуур дьонноох да буолан былыр-былыргыттан быйылгыга диэри саха дьоно «чыып-чаап» дэһэн олордохпут. Урукку курдук дуона суох аҥаардас хамнаска хайа эрэ сэниэ ыалга хамначчыттаан, эбэтэр билиҥҥи курдук соҕотох көлөһүн күнүнэн эрэ сылдьар киһи киһи буолбат, кыһарҕаннаах күннэр-дьыллар ыган-тиийэн кэллилэр эрэ буруоҥ сабыллар. Баай хара тыа барахсан быйаҥа уостубат, киэҥ иһит кэһиэхтээх диэбиккэ дылы, биир булт төрүөҕэ-ууһа тахсыбакка мэлийдэҕинэ, ол оннугар атын булт ол ону солбуйан элбээбит буолар. Сэрии иннинэ табысхаан биир эмит көстөр, орохтуур эбит буоллаҕына, сэрии кэмигэр төрүөҕэ аһара тахсан бар дьону абыраата. Куобах олус элбээн, төһө да ыран, сутааран өллөр, туох эмит «ыстыырдаах» дьоҥҥо, эбии гынан айах хамсатарга бэрт ас. Оттон аҥаардас ырыган куобах этинэн киһи тук буолбат, уһаабат. Табысхаан күһүн уонна саас иссэрин саҕана уойан ылар кэмнээх, ол айылҕа бэйэтин биир туспа ураты дьиктитэ
* * *
Улахан Баһылай, Маҥан Халдьаайы хотонугар от ыйааччынан анаммыта хас да хонно. Ыанньыксыт аайы тус-туспа сүөһүтүн ахсаанынан көрөн сөп буолары «аһыыка атаҕа» ыйааһыныгар кэмнээн үллэрэн биэрэр. Оту бэркэ харыстаан, бэл салаа да сэтиэнэҕи мээнэ ыспакка-хорбокко, сыа-сым курдук туталлар. Баһылай от ыйыырын таһынан араас иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтэ элбэх. Үлэ хаһан бүппүтэ баарай. Уонна үлэлии үөрэммит киһи илии туппайа суох бэрт кыра да кэмҥэ сүгүн-саҕын тулуйан, тэһийэн олорбот, тугу эмэни бадьыыстаһа, букунайа сырыттаҕына эрэ санаата астынар.
Баһылай Быркылаах икки Кыдыбыл икки ыккардыларыгар, чаачахай курдук хойуутук үүммүт ыарҕалаах, табысхаан сөбүлээн ыырдаммыт, дугуйдаммыт сиригэр уонча сохсону оҕуста. Мундулуҥдаҕа көһүөхтэрин иннинэ ити эҥээр мэлдьи сохсолуура үһү. Өссө эрдэ, сир харатыгар сөргүппүт сохсолоро барыта буор холумтаннаахтар, онон сэлиитин маһа сайыннары ытыгыраччы анньыллан тураллар. Хаар холумтаннаах сааскы сохсо күн уһаан, ириэрэн холумтанын хаара уулуннар эрэ сэлиитэ сууллан ыһыллан хаалар. Ол иһин сохсолорун эһэллэригэр сэлиилэрин түөрэтин хомуйан, эһиил күһүн туттуохтарыгар диэри чөкө ууран кэбиһэллэр.
Мин урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ эһэбин Өлөксөйү батыһа сылдьан сохсону көрөөччүбүн да, кыра ыамай буолан бары ымпыгын-чымпыгын хантан өйбөр тутуохпунуй. Сохсо көрдөххө судургу курдугун иһин, ис-иһигэр киирдэххэ, бэйи, уустук, эрэдээктээх оҥоһуулаах булт тэрилэ. Маҥнай «ээ, бу курдук эбит, маны баҕас киһи оҥоруон сөп буоллаҕа» дии саныыгын да, бэйэҥ сохсо охсуохтааҕар буолуох, кэмин-кээмэйин билбэккиттэн, аҥаардас иитээри да гыннаххына уустук. Барыны-бары билэ-көрө сатыыр оҕо киһи тугу бадьыыстаһан көрбөтөҕө баарай
Баһылай сохсолорун бэйэтэ бэрийэр, буом сирдэрин булан, хаар холумтан тэбэн биири эмит эбэн биэрэр эҥинниир. Табысхаан сохсоҕо күһүн да баттатар эрээри, саас ордук кииримтиэ. Ылааҥыга, куобах иссээри атаҕын ахчатан баран сүүрбүт суола дьэрэлийдэр эрэ, элбэрээк төлө барара элбиир. Иссиэн иннинэ айылҕатын сиэринэн табысхаан уойар, ханыылаһан булустулар эрэ, күнүстэри, киһи хараҕар көстө, күөл кэриитинэн сүүрэллэр. Били түүн эрэ аһыы, онньоҥхолуу тахсар сэрэхтэрин сүтэрэллэр
Үрэххэ сохсо көрсөөрү Улахан Баһылайы батыһан барса сырыттым. Мундулуҥдаҕа саппай уопсааччым суох, сайын ынах көрдүү эҥин сылдьан, буор холумтаннаах сохсолор сэлиилэрэ кэчигирэччи анньыллан туралларын көннөрү көрөн эрэ ааһарым.
Баһылай миэхэ сохсо ымпыгын-чымпыгын бэркэ быһааран кэпсиир, билиититтэн бэрсэриттэн сүрдээҕин астынар быһыылаах, сэҥийэтигэр үүммүт абына-табына бытыга биир кэм сэпсэҥэлээн олорор. Булчут киһи тылын-өһүн сэҥээрэн истэбин, сэмэй киһи тыаҕа тахсан уратытык сэргэхсийбит сирэйин-хараҕын үөрэ, эмиэ да дьиктиргии көрөбүн.
Саҥа сохсо охсон булт тэрилэ тэринэр киһиэхэ, кырдьыга да, үлэлээх буолар эбит. Ол эрэн, Баһылай этэринэн, маҥнай эрэ бадьыыс, эһиилгититтэн бэлэм сохсолору «өндөтөҕүн» эрэ үһү. Биирдэ сохсо охсуннуҥ да онтуҥ «үйэ-саас тухары» сытар диэн эгэ-дьэгэ буолар. Кэлин көрө-истэ сылдьан сөргүтэн эрэ бэриллэр: сорох сэлиитин саҥардан, баттык маһа чэпчээбит буоллаҕына уларытан, эбэтэр икки баттык мас ыккардыгар эбии үөл мас ууран биэрэн эҥиннээн.
Сохсо баттык маһа икки буолар, ортолорунан сүгэнэн хайа охсуллар уонна онно сис мас диэн кыбыта анньыллар. Сис мастан ылан киһи аҥаар илиитинэн холкутук көтөҕүөхтээх, наһаа ыарахан буоллаҕына кылыы буолар мэҥиэ от быста туруон сөп. Баттык икки өттүнэн кэккэлэччи сэлии анньыллар. Сис мас төрдө сиргэ батары сааллыбыт ачаахтаах маска кыбытыллар. Сохсо айаҕын уҥа өттүгэр «тирэх мас» диэн сааллар. Ити «тирэх маска» сохсо охсоро ууруллар, охсор уҥа-хаҥас халты барбатын диэн «тирэх маһы» быһаҕынан уостаныллар. Баттыгы, били, сис маһыттан көтөҕөн таһаараҕын уонна охсор төбөтүгэр, «тирэх мас» тас өттүгэр ууруллар. Баттыккын сис маһыттан охсорунан «тирэх маскар» баттаан өрө тэптиргэлээн таһааран баран, охсорго бааллыбыт кыллаах элбэрээк төбөтүн икки баттык мас ыккардыгар тирэннэрэҕин, элбэрээк быһах төбөтүнэн сиирэ анньыллыбыт аҥаар өттүгэр оккун кыбытаҕын, аҥаара хайа сотуллубут сэлии маһыгар эрийэ тутан кыбытыллар. Сохсо айаҕын анныттан саҕалаан, ортотунан, бэлэһигэр диэри хаарга мэҥиэ от кэккэлэччи, туруору анньыллар. Өссө сохсо ыксатыгар хатыҥ лабаатын, талаҕы бысталаан быраҕыллар. Табысхаан маҥнай талаҕы булан кэбийэр, ол сылдьан мэҥиэ отун сиир, устунан сэлии иһигэр киирэр, кылыы буолан турар элбэрээктээх оту быһа ыстыыр, сохсо эстэр