Иккис кууруһу «туйгунунан» бүтэрбитэ. Научнай куруһуок бастыҥ истээччитэ, аатын курдук бэриэттээн билээччи-көрөөччү, саҥаны тугу эрэ тобула сатааччы, ол тула сытыы мөккүөрү тэрийээччи кини буолбута
* * *
Үһүс куурус саҕаланнаҕын кыһын аҕата дэҥҥэ түбэһэн суорума суолламмыта.
Ити соһумар үлүгэртэн Бэриэт өйө-санаата ыһыллан хаалбыта, олус соһуйбута, хомойбута. Кини санаатыгар аҕата өрүү баар буолуохтааҕа, кинини ханнык да алдьархай, оһол, быһылаан булгурутуо диэн өйүгэр да оҕустаран көрбөт этэ. Хаһан да улаханнык ытаабытын өйдөөбөт. Арай бу түбэлтэҕэ кини олус айманан куорат кытыытыгар тахсан, мастар быыстарыгар олорон уйа-хайа суох ытаабыта, хомойбут, хоргуппут тыынын таһаарбыта. Бу кэннэ эр санаатын ылынан, дьиппинийэн, ыал улахан киһитэ буоларын, онон улахан эппиэтинэһи сүгэрин билинэн, көтөр аалга олорон дойдулаабыта.
Ийэтэ Оппуруоһа эмискэ баҕайы алта оҕотун, сүөһүлэрин, сылгытын кытта соҕотоҕун туран хаалбыта. Улахан киһи Бэриэт ыраах баҕайы үөрэнэ сылдьара, быраат, аҕатын аатын ылбыт Сиидэр Дьокуускайга педучилище физкультурнай салаатыгар үөрэнэрэ. Атыттар бары Барҕаҕа бааллара.
Бэриэт дойдутугар кэлэн аҕатын уҥуоҕун төрөөбүт буо-ругар кистээбитэ, уол оҕо буолан ытык иэһин толорбута.
Ийээ, чэ, сүбэтэ тобулуоҕуҥ, аҕаларын тоҕус хо-нуктаах ахтыытыгар, дьон тарҕаспыттарын кэннэ бэйэлэрэ эрэ хаалан баран, улахан уол тыл быктарбыта. Дьиэҕэ эр киһи хайаан да наада. Онон мин быйыл үөрэхпин ситэрэн баран кэтэхтэн үөрэххэ көһөргө сананным. Бары түмсэн, бииргэ буолан олорорбут быдан ордук буолуо.
Остуол тула уу чуумпу сатыылаабыта. Олорооччулар, улаханныын-кыралыын, хардарыта сирэйдэрин көрсүбүттэрэ, тугу эрэ кэтэһэрдии илиилэрин кумуччу туттан остуол анныгар уган, аны, ийэлэрин диэки хайыспыттара.
Оппуруоһа итинник эрэ быһаарыныыны күүппэтэх буолан соһуйан мах бэрдэрэн, улахан киһитин хомоппот санаатын урутатан, туох диэҕин сыымайдыы олорбута.
Бэриэт, эйиигин инньэ диирэ буолуо диэн сэрэйбитим, ийэ барахсан ити, дьиҥэр, ханарытан эппит саҥата этэ. Ити туһунан төбөтүгэр оҕустарыахтааҕын саҥа өйдөөн кэлбитэ. Этэриҥ сөп. Улахан киһи тыла, Оппуруоһа ити кэннэ чааскытыгар эбии сылаас уу кутуммута, ылан сыпсырыйбыта. Онтон уолун утары көрөн олорон. ¤ыччыай, ити соччо сөбө суох быһаарыныы буолуо. Биһиги манна элбэхпит, улааппыт дьоммут. Сүбэ-ама күүһүнэн тугу барытын, куруутун баар, билэр-көрөр дьыалабытын кыайар-хотор кыахтаахпыт. Онон эн муох-чуох буолбакка үөрэнэриҥ наада. Үөрэххэр үчүгэйгин. Биһиэхэ манна учууталларыҥ махтанар суруктара кэлбитэ ээ үөрэххэ үчүгэйиҥ, бэрээдэктээҕиҥ туһунан. Оҕолоргор суол тэлээччи эн буоллаҕыҥ дии. Биһиги дьиэҕэ, аҕабытын суохтаппат туһугар, эн үөрэҕиҥ баар-суох кылаабынай дьыалабыт буолар. Онон эн үөрэн, наар үчүгэй сыананан бүтэр, ийэ барахсан ити тылларын этэн баран остуол тулатыгар олорор оҕолоруттан, чугас аймахтарыттан бигэргэтии көрдөөн: Сөпкө этэбин буолбат дуо? диэн ыйыппыта.
Сөп, сөп Оннук оҕолор хоруйдара судургу этэ.
Бэриэт, ийэҥ этэрэ саамай сөп дии саныыбыт биһиги, Оппуруоһа бииргэ төрөөбүт балта Маайа кэпсэтиигэ кыттыспыта. Эн үөрэҕиҥ биһиги аймахха барыбытыгар улахан суолталаах. Ыччаппыт бары эйигин үтүктүө, батыһыа этилэр буоллаҕа дии.
Нохоо, Бэриэт, бу орто дойдуга букатын кэлбит суох. Дьылҕа хаан быһаарыытынан ким уруттуур, ким хойутуур, аҕаларын Сиидэр убайа, аймах ытык кырдьаҕаһа Көстөкүүн Түбүктээхэп тоҥолохторун остуолга ууран икки ытыһын холбуу тутан, онно сыҥааҕын өйөөбүтэ, билигин да уоттаах харахтарынан аймах дьон тумус туттар оҕотун тобулу көрөн олорон сүбэтин саҕалаабыта. Сиидэргэ толорута суох дьылҕа анаммыт эбит. Кини дьылҕатын салҕааччылар бааргыт. Бу кэчигирэһэн олороҕут, ытыһын нэлэҥнэппитэ. Онон эһиги этэҥҥэ саҕаламмыт ханнык да дьыаланы дьалкытар, түөрэҥнэтэр туһунан араас санааны булунумаҥ. Туох барыта дьалкыйда, тугу барытын түөрэҥнэттиҥ да ол хаһан даҕаны эмискэ тохтоон хаалбат. Хаһан баҕарар биэтэҥниирэ, будулуйара, буккуллара уһун буолар. Ону оннун булларарга эмиэ сыра-сылба наада. Онон эн үөрэммитиҥ курдук үөрэн, улахан үөрэхтээх киһи буол. Омук бэртэрин кытта тургутуһар кыахтаах киһи буол. Аймахтар санаабыт, сүбэбит оннук
* * *
Атаҕастанар диэн олус да абалаах. Аны ону утары тугу да гынар кыаҕыҥ суоҕа өссө кыһыылаах, ону ааһан олус ыарыылаах. Бу кэбилэнэ сытабын дии. Аныгы мэдисиинэ күүстээх буолан өрүтүннэҕим. Били абаҕам Көстөкүүн барахсан эппитигэр дылы, Дьылҕа хааным өссө да кэми-кэрдиини утары уунар буолан улаханнаппатах буоллаҕым. Саамай үчүгэйэ өй-санаа төттөрү барбатаҕа, бысталамматаҕа үчүгэй
Эһэм Бүөтүр, ийэм аҕата, олус сүрэхтээх, тэрээһиннээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ тылын ылыннарар киһи киэнэ кэрэмэһэ эмиэ быстах дьылҕаламмыт эбит. Түүннэри, күннэри түбүгүрэн, утуйар ууну умнан, бэйэ толкуйунан, илии-атах күүһүнэн кыаҕыра сатаабыт, элбэх сүөһүнү, сылгыны ииппит. Сэбиэскэй былаас олохтонорун, үлэһит, сүрэхтээх-бэлэстээх дьон кыаҕырыахтарын туһунан өрө күүрүүлээх кэпсээни кини биһирии көрсүбүт ээ. Онтон аны артыаллар, холхуостар тэрээһиннэрэ сүөһүлээх-астаах дьон үрдүнэн баралларын сөбүлээбэтэх. Сөп ээ. Үйэтин тухары хара көлөһүнүнэн муспут баайын буор босхо биэрэр диэни ким сөбүлүөй?!
Буруйа диэн баай үһү! Ол баайы дьону көлөһүннээн мунньуммут үһү! Кими да хамначчыт оҥостубута диэн суох ээ. Аймах дьон кыттыһан, сүбэ-ама тобулан, бииргэ үлэни-хамнаһы тэрийэн кыаҕырбыттар.
Үлэлээн муҥнаммытын иһин, баайын-дуолун баҕа өттүнэн сиэтэн аҕалбатаҕын буруйугар, биэрэр да буоллаҕына туох эмэ төлөбүр, тугунан эмэ боруостаһыы баар буолуохтааҕын эппитин аньыытыгар кулаах буолар. Барытын былдьаан ылаллар. Бэйэтин өссө хаайыыга ыытал-лар. Мантан ордук туох атаҕастабыл баар буолуон сөбүй?!
Ол кэннэ мин эһэм эрэйдээх, кини оҕолоро, аймахтара барахсаттар туох диэннэр саҥа кэлбит былааһы таптыахтарай, илэ-сала түһэн уруйдуохтарай? Итинниккэ түбэспит кинилэр эрэ буолбатахтар ээ, элбэх бөҕө, ахсаана биллибэт элбэх!
Ити атаҕастабылы утары тугу гыныахтара баарай, мэлигир буоллаҕа. Былаас кэрээнэ суоҕун туох да уодьуганнаабат уонна оннук күүс өтөрүнэн көстүө да суох чинчилээх. Билигин да оннук
Түбүктээхэп өбүгэлэрин атаҕастабылын, эбиитин онно бэйэтин киэнин санаан кэлэн хараҕыттан уу-хаар баһан барбыта, ыгыллан кыратык ытаан ылбытын кыатаммыта. Ону аралдьытан оронуттан туран кэлбитэ уонна эмиэ туалет диэки хаампыта
4
Бэриэт Новосибирскайга төннөн кэлээт, кэтэхтэн үөрэнэ көһөргө, манна үлэ булунан үп-харчы өлөрөн дьонугар көмөлөһөрдүү быһаарыммыта. Кини дьонугар тугу да эппэтэҕэ, үөрэнэ сылдьарынан биллэрэ.
Институт салалтатыгар баар балаһыанньаны толору кэпсээбитэ, бэйэтэ быһаарыммыт толкуйун эппитэ. Салалта табатык өйдөөн үчүгэй үөрэхтээх, инники кэскиллээх исписэлиис тахсар уолга утары бараннар бары усулуобуйаны тэрийбиттэрэ: кини кэтэх үөрэххэ көспүтэ, институт иһинэн баар сибээс сыыппаранан ситимин научнай-чинчийэр лабораториятыгар үлэҕэ киирбитэ, уопсай дьиэтигэр салгыы олорорго көҥүл ылбыта.
Барыта санаа хоту буолбута. Кини онтон олус үөрбүтэ. Үтүө да салайааччылар бааллар эбит диэн махтаммыта. Салайааччы эрэ барыта маннык буолуоҕар эрэл оччотооҕу эдэр киһиэхэ бигэтик иҥмитэ.
Институтун туйгуннук бүтэрбитэ, үрдүкү научнай сотрудник буолбута. Хамнаһа куһаҕана суоҕа, бириэмийэни квартал аайы ботуччу биэрэллэрэ. Онон кини дьонугар көмөтө быстыбат этэ.
Кини биири эрэ саныыра сибээс аныгы ситимэ кэскиллээҕин, сыыппаранан сибээс инники суолун тобулууга бэйэтин туох эрэ кылаатын хайаан да киллэриэхтээҕин. Онно туох эмэ мэһэй баар буолуоҕун санаан, түһээн да көрбөт этэ.